Sốt xuất huyết Dengue là một bệnh nhiễm virus cấp tính lây truyền qua muỗi, chủ yếu là muỗi Aedes aegypti. Muỗi vằn truyền bệnh sốt xuất huyết sinh sản trong nước sạch ở các vật chứa nhân tạo như lốp xe đã qua sử dụng, bình hoa, chất thải rắn và bất kỳ vật chứa nào khác mà nước đọng lại trong một tuần hoặc hơn. Muỗi trưởng thành chủ yếu đậu trong nhà, dưới đồ đạc, bên trong tủ quần áo, v.v., nhưng cũng thường xuyên lui tới các môi trường sống gần nhà.
Kiểm soát véc tơ là một chiến lược quan trọng để ngăn chặn sự lây truyền dịch bệnh, đặc biệt là ở những khu vực có gánh nặng bệnh tật cao. Việc giảm mật độ muỗi véc tơ có thể đạt được thông qua một số phương pháp như phương pháp môi trường, phương pháp sinh học và phương pháp hóa học.
Phun không gian/phun mù nóng
Phun không gian có thể được áp dụng dưới dạng phun mù nóng với lượng 10-50 lít/ha hoặc dưới dạng phun ULV (Ultra Low Volume) với thuốc trừ sâu cấp kỹ thuật không pha loãng hoặc pha loãng nhẹ ở dạng sol khí lạnh với các giọt có kích thước được kiểm soát (15-25 μm) với lượng 0,5-2,0 lít/ha.
Máy phun mù nóng hoặc phun lạnh di động hoặc gắn trên xe có thể được sử dụng để phun trên mặt đất. Phun mù lạnh trên không bằng drone hoặc máy bay đôi khi được sử dụng nếu khu vực mục tiêu rộng hơn 1000 ha hoặc không thể được bao phủ bởi thiết bị mặt đất trong vòng 10 ngày.
Sử dụng phun mù nóng như một phương pháp kiểm soát véc tơ
Phun mù nóng đã được chứng minh là một phương pháp kiểm soát véc tơ hữu ích trong các tình huống cụ thể như các đợt bùng phát dịch sốt xuất huyết được các dịch vụ phun thuốc muỗi sử dụng, như một biện pháp bổ sung tạm thời cho các biện pháp ngăn chặn và kiểm soát dịch bệnh khác. Nó chỉ được sử dụng trong một khoảng thời gian giới hạn ở những khu vực được xác định rõ ràng. Phun mù nóng được liệt kê là lựa chọn cuối cùng trong các phương pháp kiểm soát hóa học do một số hạn chế của nó. Do những hạn chế này, phun mù nóng không phải là lựa chọn ưu tiên để kiểm soát véc tơ và cần được hạn chế sử dụng như một phương pháp thường xuyên.
Sương mù là một loại thuốc xịt dạng sol khí có sự phân bố các giọt có Đường kính trung bình thể tích (VMD) dưới 50 micron (chủ yếu là 5-15 micron). Kỹ thuật này dựa trên nguyên tắc thuốc trừ sâu được hóa hơi bên trong máy sẽ ngưng tụ tạo thành đám mây nhỏ các giọt khi tiếp xúc với không khí lạnh hơn khi ra khỏi máy. Thuốc trừ sâu được hóa hơi ở nhiệt độ rất cao bên trong máy. Khi sương mù ra khỏi máy, nó có xu hướng lan theo các hướng khác nhau bằng cách hòa vào gió. Các loại thuốc trừ sâu – chủ yếu là Organophosphate và Pyrethroid – như Malathion, Fenitrothion, Deltamethrin, Etofenprox, λ-Cyhalothrin, Permethrin, Cyphenothrin, v.v. được sử dụng rộng rãi trong phun mù nóng. Phun mù nóng được chấp nhận về mặt tâm lý hơn vì nó tạo ra sương mù có thể nhìn thấy rõ ràng. Các loại thiết bị phổ biến và ưa thích nhất bao gồm máy phun mù nóng di động và máy phun sương. Máy gắn trên xe có hạn chế sử dụng vì chỉ có thể sử dụng ở những khu vực có đường thông thoáng.
Ưu điểm của phun mù nóng
- Công thức phun chứa ít hoạt chất trừ sâu hơn trong một lượng lớn chất pha loãng, do đó làm giảm sự tiếp xúc của người vận hành với thuốc trừ sâu
- Sương mù dễ nhìn thấy
Hạn chế của phun mù nóng
- Sương mù tồn tại tạm thời trong môi trường mà không có tác dụng tồn lưu
- Tác dụng chủ yếu đối với muỗi trưởng thành tiếp xúc với sương mù
- Cần phun nhiều lần lặp lại
- Chi phí cao
- Hiệu quả đối với véc tơ phụ thuộc nhiều vào các yếu tố khí hậu như vận tốc và hướng gió, độ ẩm, nhiệt độ, v.v.
- Sương mù nóng làm giảm tầm nhìn ở mức độ lớn và có thể gây nguy hiểm cho giao thông
- Việc đốt một lượng lớn chất pha loãng có thể không thân thiện với môi trường
- Tác động không mong muốn đối với các loài côn trùng khác như ong
- Nhiệt độ rất cao của máy và việc sử dụng dung môi hữu cơ (dễ cháy) gây ra nguy cơ cháy nổ nghiêm trọng
- Thiết bị phun mù nóng cần được bảo trì thường xuyên và hiệu chuẩn chính xác
Kiểm soát dịch sốt xuất huyết bằng phun mù nóng
Khu vực mục tiêu
Vì việc bao phủ toàn bộ hiếm khi đạt được trong quá trình phun trên mặt đất, nên việc phun không gian cần tập trung vào các khu vực đông người (ví dụ: nhà ở mật độ cao, trường học, bệnh viện) và nơi đã ghi nhận các trường hợp sốt xuất huyết hoặc có nhiều véc tơ. Việc phun thuốc chọn lọc trong phạm vi 400 mét tính từ những ngôi nhà đã ghi nhận trường hợp sốt xuất huyết thường được thực hiện (phun quanh ổ dịch). Tuy nhiên, vào thời điểm phát hiện một trường hợp và đưa ra phản ứng thì có khả năng nhiễm trùng đã lan ra một khu vực rộng lớn hơn.
Cần nghiên cứu kỹ bản đồ đường phố của khu vực cần phun trước khi bắt đầu hoạt động phun. Đảm bảo kiểm soát giao thông thích hợp khi tiến hành phun mù nóng ngoài trời vì nó có thể gây nguy hiểm cho người lái xe và người đi bộ. Thông tin cần thiết nhất về khu vực hoạt động là hướng gió. Luôn luôn phun từ phía dưới gió đến phía trên gió, tức là đi ngược chiều gió. Cửa ra vào và cửa sổ của nhà cửa và các tòa nhà trong khu vực cần phun nên được mở.
Phun mù nóng gắn trên xe
Xe được lái với tốc độ ổn định 6-8 km/giờ dọc theo các đường phố. Nên tắt chế độ tạo sương mù khi xe dừng lại. Việc phun thuốc nên bắt đầu ở phía dưới gió của khu vực mục tiêu và dần dần di chuyển ngược chiều gió.
Khi có thể, việc phun thuốc nên được thực hiện dọc theo các đường phố vuông góc với hướng gió. Ở những khu vực có đường phố chạy song song cũng như vuông góc với hướng gió, việc phun thuốc chỉ được thực hiện khi xe di chuyển ngược chiều gió trên con đường song song với hướng gió.
Ở những khu vực đường hẹp và nhà cửa gần lề đường, đầu phun nên hướng thẳng về phía sau xe. Ở những khu vực có đường phố rộng, nhà cửa và các tòa nhà cách xa lề đường, đầu phun nên hướng một góc về phía bên trái của xe. Xe nên được lái gần mép đường. Ở những con đường cụt, việc phun thuốc chỉ được thực hiện khi xe ra khỏi ngõ cụt, không phải khi đi vào. Đầu phun nên được nghiêng lên một góc 45 độ so với phương ngang để đạt được khoảng cách phun thuốc tối đa.
Phun mù nóng di động
Phun mù nóng bằng máy phun mù nóng di động được thực hiện từng nhà, luôn phun từ phía dưới gió đến phía trên gió. Khi phun ngoài trời, điều quan trọng là phải hướng sương mù vào tất cả các điểm đậu muỗi có thể có, bao gồm hàng rào, cống có mái che, bụi rậm và khu vực bóng cây. Loại sương mù nóng hiệu quả nhất để kiểm soát muỗi là sương mù trung bình/khô, tức là nó sẽ làm ẩm tay khi đưa tay nhanh qua sương mù ở khoảng cách khoảng 2,5-3,0 mét trước ống phun sương. Điều chỉnh cài đặt sương mù để giảm thiểu sự lắng đọng dầu trên sàn nhà và đồ đạc.
Kỹ thuật phun thuốc trong nhà
Trong những ngôi nhà một tầng, việc phun thuốc có thể được thực hiện từ cửa trước hoặc qua cửa sổ đang mở mà không cần phải vào từng phòng của ngôi nhà. Tất cả các cửa phòng ngủ nên được mở để sương mù có thể phân tán khắp nhà (nhưng có thể cần phải vào nhà nếu đó là một ngôi nhà lớn).
Phun thuốc trong nhà có nghĩa là phun thuốc xung quanh nhà. Đứng cách ngôi nhà 3-5 mét và phun thuốc trong 10 đến 15 giây, hướng vòi phun về phía tất cả các cửa ra vào, cửa sổ và mái hiên đang mở. Nếu thích hợp, hãy quay mặt ra khỏi nhà và đứng ở cùng một vị trí, phun sương mù vào thảm thực vật xung quanh trong 10 đến 15 giây. Nếu không thể đứng cách nhà ba mét do nhà cửa gần nhau và không gian hạn chế, thì nên hướng vvòi phun về phía các ô cửa đang mở, không gian hẹp và hướng lên trên. Các hạt sương mù trôi dạt qua khu vực và vào nhà để tiêu diệt muỗi, khiến chúng bị kích thích và bay vào các hạt. Các chất lắng đọng có thể tồn lưu trong vài ngày để tiêu diệt muỗi đậu bên trong nhà và trên thảm thực vật không tiếp xúc với sương mù. Trong các tòa nhà nhiều tầng, việc phun thuốc được thực hiện từ các tầng trên xuống tầng trệt và từ phía sau tòa nhà ra phía trước. Điều này đảm bảo rằng người vận hành có tầm nhìn tốt dọc theo đường phun của mình.
Tất cả các cửa ra vào và cửa sổ nên được đóng lại trước khi phun thuốc và giữ đóng ít nhất 30 phút để đạt hiệu quả tối đa nếu việc phun thuốc được thực hiện bên trong tòa nhà.
Trong khi đi bộ từ nhà này sang nhà khác, hãy giữ vòi phun hướng lên trên để các hạt có thể trôi dạt qua khu vực. Không nên hướng vòi phun xuống đất.
Thông tin cần cung cấp cho người dân
Trước khi tiến hành phun thuốc, cần thông báo rõ ràng cho người dân trong khu vực về các thông tin sau:
- Thời gian phun thuốc: Ví dụ, từ 6:30 sáng đến 10:00 sáng.
- Mở tất cả cửa ra vào và cửa sổ để thuốc diệt muỗi có thể lan tỏa đều khắp không gian bên trong nhà.
- Che đậy bát đĩa, thức ăn, bể cá và lồng chim để tránh tiếp xúc với hóa chất.
- Tránh đứng gần cửa ra vào và cửa sổ đang mở trong quá trình phun thuốc hoặc tạm thời rời khỏi nhà và/hoặc khu vực phun thuốc cho đến khi hoàn thành.
- Tắt tất cả các thiết bị điện, thiết bị sưởi ấm và nấu ăn và để nguội trước khi phun thuốc.
- Người và động vật nên ở bên ngoài và duy trì ít nhất 30 phút sau khi phun thuốc. Chỉ nên vào nhà sau khi đã thông gió kỹ.
- Trẻ em hoặc người lớn không nên đi theo đội phun thuốc từ nhà này sang nhà khác.
Thời điểm phun thuốc
Phun thuốc diệt muỗi chỉ được thực hiện khi có điều kiện thời tiết phù hợp và thường chỉ vào thời gian quy định. Các điều kiện này được tóm tắt trong bảng sau:
| Điều kiện | Tốt nhất | Trung bình | Không thuận lợi |
| Thời gian | Sáng sớm (06:30-08:30) hoặc chiều muộn | Sáng sớm đến giữa buổi sáng hoặc chiều muộn | Giữa buổi sáng đến giữa buổi chiều |
| Gió | Ổn định, từ 3-13 km/giờ | 0-3 km/giờ | Trung bình đến mạnh, trên 13 km/giờ |
| Mưa | Không mưa | Mưa nhỏ | Mưa lớn |
| Nhiệt độ | Mát mẻ | Ấm áp | Nóng |
Lưu ý quan trọng:
- Vào buổi sáng sớm và chiều muộn, nhiệt độ thường mát mẻ, thuận lợi cho nhân viên phun thuốc mặc đồ bảo hộ. Ngoài ra, muỗi vằn trưởng thành hoạt động mạnh nhất vào những giờ này.
- Vào giữa ngày, khi nhiệt độ cao, các dòng đối lưu từ mặt đất sẽ ngăn cản sự tập trung của thuốc gần mặt đất, nơi muỗi trưởng thành đang bay hoặc đậu nghỉ, khiến việc phun thuốc không hiệu quả.
- Tốc độ gió tối ưu từ 3 đến 13 km/giờ cho phép thuốc di chuyển chậm và đều trên mặt đất, giúp muỗi tiếp xúc tối đa với thuốc. Chuyển động không khí dưới 3 km/giờ có thể dẫn đến sự pha trộn theo chiều dọc, trong khi gió trên 13 km/giờ sẽ làm phân tán thuốc quá nhanh.
- Khi trời mưa to, thuốc phun sẽ mất đi độ đặc và hiệu quả. Khi mưa lớn, nên dừng phun thuốc và hạ đầu phun của máy phun để tránh nước vào máy thổi.
- Có thể phun thuốc trong khi mưa nhỏ. Ngoài ra, hoạt động của muỗi tăng lên khi độ ẩm tương đối đạt 90%, đặc biệt là trong những cơn mưa nhỏ.
Chu kỳ xử lý
Việc bắt đầu và tần suất phun thuốc thường được khuyến nghị như sau:
- Nên thực hiện ít nhất một vòng phun thuốc trong mỗi chu kỳ sinh sản của muỗi (7 đến 10 ngày đối với muỗi vằn). Do đó, cần phun thuốc lại trong vòng 7 đến 10 ngày sau lần phun đầu tiên. Ngoài ra, thời gian ủ bệnh sốt xuất huyết bên ngoài của virus trong muỗi là 8 đến 10 ngày.
- Khi cần giảm nhanh mật độ véc tơ (chẳng hạn như trong trường hợp khẩn cấp), lý tưởng nhất là nên phun thuốc 2-3 ngày một lần trong 10 ngày. Sau đó, nên phun thuốc thêm một hoặc hai lần một tuần để duy trì việc kiểm soát quần thể véc tơ trưởng thành. Tuy nhiên, cần tiến hành giám sát côn trùng và dịch tễ liên tục để xác định lịch trình phun thuốc phù hợp và hiệu quả của các chiến lược kiểm soát.
Sử dụng thuốc an toàn
Tất cả các loại thuốc trừ sâu đều có độc tính ở một mức độ nào đó. Cần tuân thủ các biện pháp phòng ngừa an toàn khi sử dụng chúng, bao gồm cẩn thận trong việc xử lý thuốc trừ sâu, thực hành công việc an toàn cho những người áp dụng chúng và áp dụng tại hiện trường phù hợp. Có thể tổ chức một kế hoạch an toàn cho việc áp dụng thuốc trừ sâu theo các hướng sau:
- Tuân thủ cẩn thận các hướng dẫn trên nhãn thuốc trừ sâu.
- Người vận hành máy phun thuốc nên thường xuyên thay quần áo để tránh thuốc trừ sâu hấp thụ qua quần áo.
- Sử dụng găng tay, kính bảo hộ và khẩu trang an toàn cho các hoạt động tiếp xúc cao như hiệu chuẩn máy.
- Cung cấp các cơ sở thay đồ và giặt rửa cho người vận hành máy phun thuốc.
- Người vận hành máy phun thuốc nên cởi bỏ tất cả quần áo làm việc vào cuối mỗi ngày hoạt động và nên vệ sinh kỹ lưỡng như tắm vòi sen hoặc tắm bồn.
- Giặt quần áo làm việc thường xuyên, tốt nhất là hàng ngày.
- Đặc biệt chú ý đến việc giặt găng tay vì đeo găng tay bị nhiễm bẩn có thể gây nguy hiểm.
- Người vận hành máy phun thuốc nên rửa tay và mặt trước khi ăn và không nên hút thuốc trong giờ làm việc.
- Người vận hành máy phun thuốc không nên tiếp xúc với vật liệu độc hại trong thời gian dài hơn khuyến cáo.
- Cẩn thận trong việc xử lý các thùng chứa thuốc trừ sâu đã qua sử dụng.
- Sau mỗi ngày hoạt động, bất kỳ thuốc diệt ấu trùng dạng lỏng nào không sử dụng hết nên được xử lý an toàn.
- Nên theo dõi mức độ cholinesterase trong máu nếu sử dụng thuốc trừ sâu hữu cơ.
- Giám sát người vận hành bởi một cá nhân được đào tạo bài bản là điều cần thiết.
Theo dõi khả năng kháng thuốc trừ sâu
- Thuốc trừ sâu đã được sử dụng rộng rãi để kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết kể từ khi chúng được phát triển. Kết quả là, quần thể muỗi Aedes aegypti kháng thuốc trừ sâu đã được phát hiện ở một số quốc gia. Trên thực tế, mức độ kháng thuốc đáng kể đối với các loại thuốc hữu cơ phốt phát, pyrethroid, carbamate và organochlorine đã được ghi nhận ở các quốc gia khác.
- Kháng thuốc trừ sâu phải được coi là mối đe dọa nghiêm trọng tiềm tàng đối với việc kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết hiệu quả. Việc giám sát thường xuyên khả năng kháng thuốc trừ sâu nên là một phần không thể thiếu trong bất kỳ chương trình nào.
- Ở các quốc gia như Sri Lanka có lịch sử sử dụng DDT rộng rãi trong quá khứ, tình trạng kháng thuốc có thể lan rộng. Ngoài ra, kháng DDT có thể dẫn đến kháng pyrethroid, vì cả hai loại thuốc trừ sâu đều có cùng một vị trí mục tiêu (kênh natri có cổng điện áp) và cả hai đều có liên quan đến đột biến gen kdr ở muỗi Aedes aegypti. Do đó, ở các quốc gia như Thái Lan, nơi pyrethroid – bao gồm deltamethrin, cypermethrin và permethrin – đang ngày càng được sử dụng thay cho thuốc hữu cơ phốt phát để phun không gian, khả năng kháng pyrethroid có thể xảy ra sớm hơn ở các quần thể muỗi đã có đột biến này.
- Hiện tượng này củng cố tầm quan trọng của việc thực hiện kiểm tra tính nhạy cảm thường xuyên trong bất kỳ chương trình kiểm soát nào.
Lưu ý: Phun thuốc diệt muỗi được liệt kê là lựa chọn cuối cùng trong các phương pháp kiểm soát hóa học do một số hạn chế của nó như đã đề cập ở trên. Do những hạn chế này, phun thuốc diệt muỗi không phải là một lựa chọn ưu tiên để kiểm soát véc tơ và cần được hạn chế như một phương pháp thường xuyên.
Giám sát khả năng kháng thuốc trừ sâu
- Thuốc trừ sâu đã được sử dụng rộng rãi để kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết kể từ khi chúng được phát triển. Kết quả là, quần thể muỗi Aedes aegypti kháng thuốc trừ sâu đã được phát hiện ở một số quốc gia. Trên thực tế, mức độ kháng thuốc đáng kể đối với các loại thuốc hữu cơ phốt phát, pyrethroid, carbamate và organochlorine đã được ghi nhận ở các quốc gia khác.
- Kháng thuốc trừ sâu phải được coi là mối đe dọa nghiêm trọng tiềm tàng đối với việc kiểm soát véc tơ sốt xuất huyết hiệu quả. Việc giám sát thường xuyên khả năng kháng thuốc trừ sâu nên là một phần không thể thiếu trong bất kỳ chương trình nào.
- Ở các quốc gia như Sri Lanka có lịch sử sử dụng DDT rộng rãi trong quá khứ, tình trạng kháng thuốc có thể lan rộng. Ngoài ra, kháng DDT có thể dẫn đến kháng pyrethroid, vì cả hai loại thuốc trừ sâu đều có cùng một vị trí mục tiêu (kênh natri có cổng điện áp) và cả hai đều có liên quan đến đột biến gen kdr ở muỗi Aedes aegypti. Do đó, ở các quốc gia như Thái Lan, nơi pyrethroid – bao gồm deltamethrin, cypermethrin và permethrin – đang ngày càng được sử dụng thay cho thuốc hữu cơ phốt phát để phun không gian, khả năng kháng pyrethroid có thể xảy ra sớm hơn ở các quần thể muỗi đã có đột biến này.
- Hiện tượng này củng cố tầm quan trọng của việc thực hiện kiểm tra tính nhạy cảm thường xuyên trong bất kỳ chương trình kiểm soát nào.
